Tematem drugiego webinaru z cyklu BeyondMoodle była dostępność i atrakcyjność treści dydaktycznych dla studentów, zwłaszcza w kontekście kształcenia zdalnego. W czasie spotkania była mowa o dostępności zarówno dla osób z niepełnosprawnościami, jak i dla szerszego ogółu studentów, zgodnie z zasadami uniwersalnego projektowania.

W drugiej części spotkania zaprezentowano narzędzie Blackboard Ally, które automatycznie tworzy treści w formatach alternatywnych, analizuje poziom dostępności treści zamieszczanych w kursach na platformie LMS np. w Moodle i daje konkretne sugestie działań naprawczych dla dydaktyków. Na koniec prelegenci ocenili przydatność i wartość tego narzędzia dla uczelni.

Spotkanie moderował Dr Paweł Morawski, wieloletni praktyk e-learningu i pasjonat nowoczesnych technologii w dydaktyce. W webinarze uczestniczyli znawcy tematyki dostępności:

  • Aleksandra Duszyńska, specjalista ds. studentów z niepełnosprawnościami w Sekcji ds. Osób Niepełnosprawnych, Politechnika Warszawska;
  • Jacek Zadrożny, ekspert ds. dostępności, Fundacja Wspierania Zrównoważonego Rozwoju;
  • Anna Warda-Ritzen, konsultant ds. kształcenia online, PCG Academia.

DOSTĘPNOŚĆ – DEFINICJE, WYMOGI PRAWNE, STANDARDY

Wedle konwencji o prawach osób z niepełnosprawnościami dostępność to zapewnienie dostępu do informacji na zasadzie równości z innymi osobami. W szerszym ujęciu dostępność można zdefiniować jako zapewnienie dostępu do informacji jak największej liczbie osób bez względu na wiek, niepełnosprawność, status, sprzęt, oprogramowanie czy stan psychofizyczny w danym momencie.

Aktualnie istnieją konkretne wymogi prawne, które obowiązują uczelnie w zakresie dostępności. Pani Aleksandra Duszyńska wskazała, że w 2019 roku weszła w życie ustawa o zapewnieniu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami i wedle niej wszelkie podmioty publiczne muszą zapewnić dostępność tej grupie osób, która jest definiowana bardzo szeroko. Obejmuje ona nie tylko osoby z niepełnosprawnością, ale też m.in. seniorów i osoby z małymi dziećmi. „Tak naprawdę każdy z nas może być osobą ze szczególnymi potrzebami na pewnych etapach życia”, podkreśliła prelegentka.

Pan Jacek Zadrożny przypomniał jeszcze o ustawie o dostępności cyfrowej stron internetowych i aplikacji mobilnych podmiotów publicznych, również z 2019 roku. Ustawa zobowiązuje do tego, żeby oferować treści elektroniczne w sposób dostępny. Dostępność cyfrowa zdaniem eksperta to dostarczanie treści w taki sposób, żeby wszyscy lub niemal wszyscy mogli zapoznać się z informacją. Póki co z dostępu do informacji wykluczone są miliony użytkowników w Polsce, zarówno osoby niewidome i słabowidzące, jak i głuche oraz niedosłyszące, a także osoby, które mają problemy poznawcze i ze zrozumieniem informacji.

W zakresie dostępności cyfrowej, mówił dalej prelegent, istnieje na świecie jeden powszechnie uznawany standard, czyli Web Content Accessibility Guidelines (WCAG), obecnie w wersji 2.1. WCAG jest też częścią europejskiej normy 301 549 – Dyrektywa o dostępności stron internetowych. Można przyjąć, że jeśli ktoś spełni ten standard, to może powiedzieć, że jego zasoby elektroniczne są dostępne cyfrowo zgodnie z wymogami krajowymi i unijnymi.

DOSTĘPNE MATERIAŁY DYDAKTYCZNE – REKOMENDACJE DLA WYKŁADOWCÓW

Jak wskazała Pani Aleksandra Duszyńska, na dostępność treści dydaktycznych składają się dwa kluczowe aspekty: samo przygotowanie materiałów w sposób dostępny oraz sposób przekazywania wiedzy i treści w sposób dostępny. To drugie w przypadku kształcenia zdalnego wiąże się głównie z odpowiednią technologią.

W zakresie przygotowania materiałów powstało wiele rekomendacji i poradników. Podstawy obejmują ogólne zasady dotyczące odpowiedniej czcionki, kontrastu, wyróżnienia oraz opisywania grafik, wymieniła prelegentka. W przypadku multimediów konieczne jest dodanie napisów albo tłumaczeń na polski język migowy, audiodeskrypcji i również tekstu alternatywnego, który przydaje się szczególnie w przypadku grafik, wykresów i zdjęć.

Pan Jacek Zadrożny podkreślił, że w przypadku dokumentów tekstowych i prezentacji zapewnienie dostępności materiałów jest niezwykle proste. Należy zadbać o stosowanie stylów w dokumentach oraz odpowiednich kontrastów i czcionek, a także dodawać teksty alternatywne. Ważne jest, aby do poszczególnych działań wykorzystywać dedykowane im narzędzia, np. budować tabele za pomocą narzędzia Tabela, a nie spacjami i enterami. Dobrze jest jeszcze uzupełnić metadane dokumentów, by potrzebujące osoby mogły łatwiej je wyszukać.

W przypadku materiałów audiowideo, kontynuował prelegent, niezbędna jest audiodeskrypcja, szczególnie gdy z dźwięku nie wynika cała informacja, np. pokazywane są grafiki czy wykresy. Ewentualnie można przygotować materiał tak, że audiodeskrypcja będzie zbędna – np. wykładowca powie na głos, co pisze na tablicy. Ekspert przywołał tutaj swoje doświadczenia z Uniwersytetu Warszawskiego. „Na zajęciach z ekonomii miałem wykładowcę, który wiedział, że jestem osobą niewidomą i bardzo dokładnie opisywał mi różne krzywe: popytu, podaży itp. To rzeczywiście było bardzo pomocne” – wspominał Pan Jacek Zadrożny.

Ekspert zwrócił również uwagę na potrzebę starannego przygotowywania testów sprawdzających wiedzę. Testy z odpowiedziami jedno- czy wielokrotnego wyboru muszą być opracowane tak, żeby użytkownik zawsze wiedział, na które pytanie odpowiada i którą odpowiedź zaznacza. „To wcale nie jest takie oczywiste, zwłaszcza jeżeli ktoś nie widzi”, podkreślił prelegent.

DOSTĘPNE MATERIAŁY DYDAKTYCZNE – PERSPEKTYWA UCZELNI

Czy uczelnie weryfikują dostępność materiałów? Jak uczelnie mogą zapewnić, aby wykładowcy opracowywali dostępne treści?

Obecnie, mówiła Pani Aleksandra Duszyńska, uczelnie z braków osobowych i czasowych nie są w stanie zweryfikować wszystkich materiałów udostępnianych studentom. Dlatego organizowane są szkolenia dla kadry podnoszące świadomość w zakresie potrzeb osób z niepełnosprawnościami oraz pokazujące, jak tworzyć dostępne materiały. Oprócz tego zachęca się studentów do kontaktu z wykładowcami i przekazywania im swoich potrzeb. Zdarza się też, że wykładowcy zgłaszają się do działu prelegentki z prośbą o sprawdzenie dostępności materiałów. Ponadto, gdy pojawiają skargi od studentów na to, że materiały są niedostępne, wtedy uczelnia interweniuje.

Pan Jacek Zadrożny uzupełnił, że tak naprawdę nie potrzeba dużo czasu, aby nauczyć wykładowcę przygotowywania dostępnych materiałów dla studentów. W przypadku treści głównie tekstowych, ewentualnie uzupełnianych grafikami, w zupełności wystarczy nawet godzinne lub dwugodzinne szkolenie. W przypadku zaś materiałów, gdy jest dużo rysunków, wzorów, wykresów i podobnych elementów, jest trudniej, należy bowiem przygotować je tak, aby możliwe było ich dalsze przetwarzanie, np. zmiana na alternatywny format. Tu potrzebne są trochę dłuższe szkolenia.

CZY DOSTĘPNOŚĆ DOTYCZY TYLKO OSÓB Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIAMI?

Pan Jacek Zadrożny wskazał, że wielokrotnie zostało potwierdzone, że dostępność pomaga znacznie większej liczbie osób niż mogłoby się to wydawać. Z badań firmy Microsoft wynika, że z rozwiązań dostępnościowych w systemach Windows korzysta 57% użytkowników. Inne badania pokazują, że z napisów do filmów korzysta 20% użytkowników, a osób głuchych i słabosłyszących jest zaledwie kilka procent. To znaczy, że te rozwiązania służą nie tylko niepełnosprawnym, ale znacznie większej liczbie odbiorców. „Dostępność naprawdę służy wszystkim i nie wiadomo nigdy, w którym momencie okaże się, że dotyczy także i nas samych”, podsumował prelegent.

Badania przytoczone przez eksperta potwierdzają doświadczenia Pani Aleksandry Duszyńskiej z Politechniki Warszawskiej. Dostępne materiały, przygotowane np. wedle zasad projektowania uniwersalnego, będą służyły znacznej liczbie użytkowników, nie tylko osobom z niepełnosprawnościami, ale też osobom, które korzystają z alternatywnych formatów z wygody bądź preferencji. Prelegentka podkreśliła, że dostępne materiały odpowiadają na potrzeby dzisiejszych studentów, którzy chcą się uczyć w dowolnym miejscu i czasie oraz na różnych urządzeniach.

PREZENTACJA BLACKBOARD ALLY

Rozwiązanie Blackboard Ally podnosi świadomość o dostępności wśród kadry i ułatwia podnoszenie jakości i dostępności materiałów dydaktycznych. To rozwiązanie jest kompatybilne z wieloma LMS, w tym z Moodle, i po wdrożeniu staje się integralną częścią platformy e-learningowej.

Główne funkcje Ally to zautomatyzowane tworzenie alternatywnych formatów dla studentów, informacja zwrotna dla wykładowców w zakresie dostępności tworzonych treści (podpowiedzi, jak zwiększyć dostępność własnych materiałów) i raport dostępności treści na poziomie całej uczelni wspierający ciągłe doskonalenie uczelni w kierunku dostępności.

Dzięki integracji Ally z LMS ani wykładowca, ani student nie musi wychodzić poza Moodle, by przygotować bądź uzyskać dostępne materiały. Wszystkie dodatkowe funkcjonalności dostępne są bezpośrednio z poziomu kursu w Moodle.

Student po kliknięciu w wybrany materiał może pobrać go w wielu różnorodnych formatach zgodnie ze swoimi potrzebami. Przykładowo, zwykły plik Worda student może pobrać w formatach PDF ze znacznikami dla technologii pomocniczych, HTML, ePub, elektroniczny brajl (BRF), audio czy czytnik BeeLine (przydatny również dla osób z dysleksją). Dostępne formaty generowane przez Ally zależą od formatu oryginalnego materiału, np. w przypadku zeskanowanego dokumentu Ally może przeprowadzić OCR.

Dla wykładowcy zaś Ally wyświetla ocenę dostępności, gdzie znajdują się informacje o poziomie dostępności danego materiału. Wyszczególnione są problemy z dostępnością występujące w danym materiale oraz podane konkretne wskazówki krok po kroku, co należy poprawić, aby treść stała się lepiej dostępna. Ally wyświetla również kontekstowe informacje wyjaśniające znaczenie i wartość proponowanych zmian dla poszczególnych grup osób również z niepełnosprawnościami.

Z kolei pracownicy administracyjni, np. osoby zarządzające dydaktyką, mają w Ally dostęp do raportów. Zbierane są w nich informacje na temat dostępności materiałów we wszystkich kursach online prowadzonych na całej uczelni. W raportach znajdziemy m.in. zbiorcze zestawienia wykrytych problemów z dostępnością wraz ze wskazaniem, ilu studentów one dotyczą. Zidentyfikowane problemy można filtrować według priorytetu (poważny, duży lub drobny problem). Raporty dostarczają również informacji o najbardziej popularnych formatach materiałów, a także pozwalają łatwo wskazać najbardziej i najmniej dostępne kursy na platformie oraz wykładowców, którzy potrzebują wsparcia w przygotowywaniu dostępnych treści dydaktycznych.

Za najbardziej cenne w Blackboard Ally Pani Aleksandra Duszyńska uważa to, że narzędzie służy wszystkim grupom kluczowym w kontekście nauczania: studentom, wykładowcom oraz osobom zarządzającym dydaktyką i zajmującym się dostępnością na uczelni, np. koordynatorom dostępności.

Oboje prelegentów zwróciło uwagę, że kluczowa jest świadomość o niepełnosprawności i dostępności. Dlatego Panu Jackowi Zadrożnemu w rozwiązaniu Ally najbardziej podobały się wyjaśnienia i podpowiedzi dla wykładowców. Dzięki nim dydaktycy mogą sami rozszerzyć wiedzę i podnieść świadomość o dostępności oraz zobaczyć, co zrobili źle i jak mogą to poprawić. Drugą funkcją, którą prelegent uznał za szczególnie wartą uwagi jest możliwość łatwego monitorowania poziomu dostępności kursów. Raporty pozwalają znaleźć słabe punkty na uczelni i wytypować wykładowców, którzy wymagają przeszkolenia.