Choć z etosu uczonego wynika samokontrola jakości tworzonego dorobku naukowego, to obecnie naukowcy poddani są rozwiązaniom opartym o policzalność i controlling. Czy to efektywne rozwiązanie? Badania prowadzone na całym świecie dają różne odpowiedzi na to pytanie. Jak postrzegają ten problem osoby z najwyższych szczebli zarządczych polskich uczelni?

Na trzecim webinarze z cyklu #ocenadorobkunaukowego2.0 na zagadnienie ewaluacji spojrzeliśmy z perspektywy makro, czyli okiem liderów zarządzania uczelnią. Spotkanie poprowadził Prof. Łukasz Sułkowski – Prezes PCG Polska, Kierownik Katedry Zarządzania Instytucjami Szkolnictwa Wyższego Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz Profesor Clark University i Społecznej Akademii Nauk. W dyskusji uczestniczyli zaproszeni eksperci:

  • Dorota Dobija, Dyrektor Szkoły Doktorskiej i Kierownik Katedry Rachunkowości w Akademii Leona Koźmińskiego, była Prorektor ds. nauki. Wieloletni praktyk zarządzający kapitałem intelektualnym w szkolnictwie wyższym. Obecnie prowadzi badania dotyczące systemów pomiaru i oceny dokonań naukowych.
  • Andrzej Tretyn, w latach 2012-2020 Rektor Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, a wcześniej wieloletni Prorektor ds. naukowych i współpracy z zagranicą. Od 1994 r. kieruje Katedrą Fizjologii Roślin i Biotechnologii. W latach 2016-2020 wiceprzewodniczący KRASP.
  • Piotr Jedynak, Prorektor UJ ds. polityki kadrowej i finansowej, Kierownik Katedry Systemów Zarządzania, członek Rady Programowej Inicjatywy Doskonałości Uczelnia Badawcza. Wcześniej Dziekan Wydziału Zarządzania i Komunikacji Społecznej UJ. Kierował Zespołem ds. Ustroju i Struktury Organizacyjnej podczas wdrażania w uczelni Ustawy 2.0.

Na początku Prof. Dorota Dobija przedstawiła własny projekt badawczy dotyczący efektywności i skutków funkcjonowania systemów oceny dorobku naukowego na uczelniach. Prelegentka realizowała projekt w latach 2015-2018, czyli jeszcze w świecie punktozy, ale wyniki są interesujące w świetle nowego systemu ewaluacji.

W wyniku badania zidentyfikowano dwa główne czynniki wpływające na budowanie systemów pomiaru dokonań: są to po pierwsze zasady oceny parametrycznej i zasady przyznawania funduszy uczelniom, a po drugie międzynarodowe akredytacje.

Ponadto stwierdzono, że systemy pomiaru dokonań są bardzo różne: jeden pracownik z takim samym dorobkiem będzie zupełnie inaczej oceniany w poszczególnych uczelniach. „I nie ma nic w tym złego”, podkreśliła Prof. Dobija, bo systemy powinny być dopasowane do wizji i misji uczelni.

W czasie projektu prelegentka zaobserwowała też, że jakkolwiek systemy te przynosiły skutki na poziomie indywidualnym czy wydziału, o tyle na poziomie władz uczelni „nie było widać wyraźnie racjonalnego wykorzystania informacji dostarczonych przez te systemy do zarządzania uczelnią”.

Prof. Dobija przyznała, że podobnie było na ALK. „Zawsze mieliśmy rozbudowany system pomiaru dokonań i z niego korzystaliśmy, ale nie korzystaliśmy w takim stopniu, w jakim moglibyśmy” – mówiła prelegentka. Informacje z systemu nie były właściwie wykorzystywane poza akredytacjami zagranicznymi i decyzjami w sprawie nagradzania pracowników. W innych uczelniach, które badano, stopień wykorzystania był jeszcze mniejszy. Prelegentka uważa, że teraz będzie się to zmieniało.

Ze stwierdzeniem tym zgodził się Prof. Łukasz Sułkowski. Choć poprzednia ustawa z 2012 roku wymusiła wprowadzenie systemów oceny pracowników, były one jednak „zawieszone w powietrzu” – oceny rzadko przekładały się na realne motywatory.

Z kolei Ustawa 2.0 duży nacisk położyła na międzynarodową działalność naukową, a niemal całkowicie pominęła osiągnięcia dydaktyczne i organizacyjne, bardzo potrzebne w każdej uczelni. Prof. Piotr Jedynak uważa to za podstawowy problem metodologiczny do rozstrzygnięcia przez zarządzających uczelniami: jak zintegrować wewnętrzny system oceny z zewnętrznym systemem ewaluacji przy jednoczesnej trosce, by nie zapomnieć o tych aktywnościach pracowników, które z perspektywy ewaluacji są w zasadzie niewidoczne?

W toku webinarium uczestnicy starali się odpowiedzieć również na pytania, czy możliwa jest unifikacja reguł gry na poziomie dużej liczby dyscyplin oraz jak różnicować systemy motywacyjne. Eksperci podzielili się również dobrymi praktykami w motywowaniu do rozwoju naukowego oraz doświadczeniami w harmonizowaniu perspektywy mikro (pojedynczego pracownika) z perspektywą makro: strategii uczelni i celów ewaluacji.

W ostatnim czasie, opowiadał Prof. Piotr Jedynak, na UJ podjęto prace analityczne, których celem jest przekazanie bieżącej informacji zwrotnej pracownikom dotyczącej ich dorobku naukowego. Prorektor uważa, że system pomiaru dokonań powinien służyć rozwojowi i podnoszeniu poziomu naukowego. Korzystając z tego, że uczelnia jest beneficjentem Programu Inicjatywa Doskonałości, znaczną część środków przeznacza się na programy budowy kapitału badawczego i wsparcie szczególnie w tych dyscyplinach, gdzie niezbędna jest zmiana zachowań publikacyjnych.

„Nie możemy, zwłaszcza na dużej uczelni, lekceważyć narzędziowego wymiaru zarządzania dorobkiem” – podkreślił Prorektor UJ, dodając, że uczelnia chce rozbudować posiadane proste narzędzia do poziomu systemu zarzadzania nauką wspartego rozwiązaniami informatycznymi. Na UJ aktualnie wdrażane są systemy Ewidencja Naukowa i Analityka Naukowa z rozwiązania Sciencecloud. Prof. Piotr Jedynak przyznał, że Uniwersytet mając ponad 2500 nauczycieli akademickich nie jest w stanie sprawnie zarządzać bez tych narzędzi.

„Obecnie zmagamy się z dwoma wyzwaniami: jak zachować racjonalizm w przenoszeniu osób na stanowiska badawcze oraz jak w profesjonalny sposób wykształcić ścieżkę dydaktyczną?” – mówił Prof. Jedynak. Jako że ścieżka dydaktyczna także może kończyć się stanowiskiem profesora, dlatego na UJ postawiono wymagania dla dydaktyków, dotyczące m.in. rozwoju jakości dydaktyki, realizacji projektów edukacyjnych i współpracy międzynarodowej w tym zakresie.

Prof. Andrzej Tretyn, mający ponad 20 lat doświadczenia w zarządzaniu uczelnianym, za najważniejsze w systemie oceny pracowników uważa przejrzystość. Aktualnie zdaniem Profesora, władze uczelni muszą z większą rozwagą wspierać te dyscypliny, które wymagają dłuższego czasu, aby zmienić kulturę publikacyjną i wspomóc badaczy, którzy dopiero zaczynają publikować w języku obcym.

Część z dodatkowych środków, które UMK otrzymuje jako uczelnia badawcza przeznaczane jest na wsparcie tych osób, które nie mają zbytnio doświadczenia w publikowaniu zagranicą. Szczególnie zaś środki te pokrywają koszty publikacji artykułów w otwartym dostępie, bo prace publikowane w tym trybie mają duże przełożenie na postrzeganie uczelni dzięki wzrostowi cytowalności.

Na UMK od trzech lat w ramach motywowania pracowników przyznawane są stypendia rektorskie dla najlepiej publikujących. W efekcie znacząco wzrosła liczba publikacji w 1. kwartylu, zwłaszcza autorstwa osób, które wcześniej nie odważały się wysłać tekstu do renomowanego pisma zagranicznego. Od jakiegoś czasu prelegent obserwuje też, że spadła liczba publikacji w ostatnim kwartylu. Jest to tym ważniejsze, że w nowym systemie o ocenie dyscyplinie będą decydowali nie ci najlepsi – „lokomotywy”, a ci najsłabsi.

Prof. Tretyn jest zwolennikiem nowej ustawy i sam brał aktywny udział w jej tworzeniu, lecz nie uważa jej za wolną od wad. Przykładowo, zdaniem prelegenta cztery sloty w naukach medycznych i przyrodniczych to za mało, bo ich przedstawiciele pracują w większych zespołach. Z kolei w naukach humanistycznych i społecznych, gdzie zwykle pracuje się indywidualnie, cztery sloty stanowią dość wygórowane kryterium.

Prof. Dorota Dobija zgadza się z Prof. Tretynem, że w budowaniu systemu pomiaru dokonań należy uwzględnić przedstawicieli każdej dyscypliny. Kiedy prelegentka pełniła funkcję prorektora, ALK projektowała swój system oceny. Zajęło to dwa lata ze względu na dyskusję z całym środowiskiem akademickim uczelni, by uzyskać aprobatę wszystkich osób, które miały być oceniane na podstawie tego systemu. Jeśli system nie będzie zaakceptowany, to będzie on działał tylko na papierze, podkreśliła prelegentka.

Mimo starań, mówiła Prof. Dobija, nie udało się jednak stworzyć systemu budującego kulturę różnych dokonań, nie tylko naukowych. Obecnie system jest modyfikowany tak, aby angażował i jasno określał cele dla pracowników, którzy wybrali nienaukową ścieżkę rozwoju. „Na ALK dajemy pracownikom wybór, czy chcą być pracownikiem dydaktycznym lub naukowym, bądź też naukowo-dydaktycznym”, mówiła prelegentka, dodając, że by zostać pracownikiem naukowym, należy wykazać się publikacjami. Sporo czasu zarządzający ALK poświęcają na rozmowy z pracownikami o ich roli w uczelni i podkreślają ważność każdego z tych stanowisk.

Nawiązując do wypowiedzi poprzedników, prelegentka wyraziła nadzieję, że uczelnie znajdą sposób, jak promować i doceniać „invisible academic work”, czyli wszystkie działania pracowników poza dydaktyką i badaniami, które budują środowisko pracy dla członków społeczności uniwersyteckiej.

Na koniec spotkania każdy z ekspertów przedstawił kilka przemyśleń podsumowujących spotkanie.

Uczelnie są instytucjami długiego trwania, a o ich pozycji decyduje poziom kadry naukowej, podkreślił Prof. Andrzej Tretyn, apelując do władz uczelni o otwartość i zapewnienie równych szans w uzyskiwaniu pracy przez m.in. otwarte i rzetelne konkursy o stanowiska.

Z kolei Prof. Piotr Jedynak wskazał, że zarządzający uczelniami na wszystkich poziomach nie mają większego wyboru, jeśli chodzi o politykę zatrudniania, motywowania i dbałość o wyniki – jeśli tego nie zrealizują, po prostu stracą subwencję i nie utrzymają się.  Zdaniem prelegenta, system ewaluacyjny silnie wpływa na zachowania zarządcze i badawcze, modyfikując je w stronę parametryczną, co nie przekłada się na postępy naukowe. „Zagrożeniem nie jest bowiem zabieganie o udział w międzynarodowych czasopismach i o cytowalność, bo to powinniśmy robić, a nadmiar publikacji”, stwierdził Prorektor.

Prof. Dorota Dobija zgodziła się z przedmówcami i dodała, że przyszłościowe działania uczelni leżą w umiędzynarodowieniu. Należy iść w kierunku międzynarodowych zespołów badawczych, a nie tworzenia „dream teamów” w ramach uczelni, uważa prelegentka. Współpraca z zagranicznymi uczonymi rozszerza nasze horyzonty i pozwala nam spojrzeć z innej perspektywy.

Webinar odbył się 4 listopada 2020 r. Organizatorem webinarium była PCG Academia. Patronat nad wydarzeniem sprawowała Fundacja Rektorów Polskich. Partnerem była firma ProScience. Webinar objęty był patronatem medialnym Forum Akademickiego.